MERKEZÊ XEBERAN - Cinîyê ke reya ewil1857 de New York de adirê xoverdayîşê azadîye tafistî, a roje ra heta nika têkoşîn, îtîraz û serewedaritişê xo hemverê serdestiyê camêrdî berz kenê.

 

Her cayê dinya cinî semedê pêşwazîkerdişê 8ê Adare Roja Cinîyanê Dinya xo amade kenê. Cinî do her cayê dinya de bikewê raşteyan û do reyke bîn bîyarê ziwan ke fek têkoşînê azadîye ra vera nêdê. Cinîyê komelbîyayeyî, awankerdişê cuye, rêxistinbîyayîş, averşîyayîşê parekerdişî reyde serkêşî kenê, prosesê tarîxî de her tim planê peyîn de ameyî verdayîş. Name, nasname, bîyayîş, keda cinî nêame vînayîş û tarîx ra pak kerdî. Tîya de têkoşînê cinîyan dest pêkerd. Yew nê tarîxê muhîmî ra 8ê Adare yo. Gelo no 8ê Adare çî yo, çira Roja Cinîyanê Dinya û cinî kewtî xetêke têkoşînî yê senîn?

 

8ê Adara 1957ine de New York de fabrîkayêk de 40 hezar karkerî xebityenê û bi waştişê xebata 16 saetî keweno 10 saetan, dest bi grev kerdî. Grev hetê karkerê cinîyan ra ame rêxistinkerdiş û polîsan waşt vernîya çalakîye padê, bi paştdayîşê patronan bi hezaran karkerî fabrîka de girewtî û a mabêne de semedê şewato ke vejîya 148 karkerî veşayî û merdî. Nînan ra 129 karkerê cinî bîyî û 48 zî endamê sendîkayî bîyî. Çapemenîya DYAyî hema hema qet ca nêda hedîse û nêzdîyê 100 hezar kesî tewrê cenazeyê karkeran bîyî. Adirê ke cinîyan fîna ta her çar hetê dinya vila bî û rêxistinbîyayîşê cinîyan pîl bî.

 

Têkoşînê sendikal û qedexekerdişê fosforê spî

 

Cinîyan xoverdayîşê xo bi hawayê cîya kerdî û wayîrê keda xo vejîyayî. Londonê Îngîlîstanî de 1889ine de fabrikayê Bryant û May cinî şertê giran de xebityenê û netîceyê fosforê spî de bi nêweşîya esteyê çengî kewtêne. Esteyê çengê înan rizîyayîne û nêeşkayîne werd biwerê. Semedê şertê xebate bêrê başkerdiş grev dayî detspêkerdiş. 1908ine de netîceyê têkoşînê sendikal de madeyê ‘fosforê spî’ ame qedexekerdiş.

 

Têkoşînê karkerê tekstîlî 

 

Hemverê binpaykerdişê kede yê 1908ine de karkerê tekstîlî kewtî grev û kargerî îşxal kerdî. Cinîyan waşt;  8 saetî kar, peynîya binpaykerdişê keda tutan û semedê cinîyan heqê raydayîşî.

 

Grevê 20 hezar karkerî

 

1909ine de Manhattan 20 hezar karkerê cinî kewtî grev û nê fabrîkayê bîn zî vila bîyî. Hêrişê polîsan de bi seyan cinî birîndar benê û xeylêk cinî yenê tepiştiş. Heta waştişê înan ame qebûlkerdiş, grev di aşman dewam kerd.

 

Enternasyonalê diyîne 

 

26-27ê Tebaxa 1910î de Kopenhagê diyîne de konferansê cinîyan ê mîyanneteweyî pê ame û 17 welatan ra 100 delegeyê cinî tewrê konferansî bîyî. Waştişê muhîm ê cinîyan ameyî vatiş. Nê waştişanê tewr muhîman ra no bî ke cinîyê karker 8 saetan bixebetê, wextê welîdnayîşî de 8 hewteyan destur bixebetnê, destûrê lawnayîşê tutab, tutê ke binê emrê 12î de yê nêrê xebitnayîş û sewbîna seba cinîyan heqê şuxilnayîşê rayan bî.

 

Pîrozkerdişê ewilî 

 

Konferans de Clara Zetkîne dîyar kerd ke ganî her serre rojêke seba cinîyan sey roja têkoşîn û paştîdayîşî bêra pîrozkerdiş û no waştiş kerdî qerar. Nê qerarî ra dima 19ê Adara 1911î de bi tewrbîyayîşê mîlyonêk cinî Roja Cinîyan a Mîyanneteweyî ame pîrozkerdiş. 

 

Pankartê şîîrî rê bî îlham 

 

Hewteyêk dimayê pîrozkerdişê babete vatişê, 25ê Adare de New York de şewatê Trînagelî ke vejîya de 140 karkerê cinî veşayî û dinyaya xo bedelnayî. No qewimîyayîş tesîrêk gird serê şertê xebate yê Amerîkaye de kerd. Serra 1912yî de Lawrence ya Eyaletê Massahucettesî de 20 hezar kerkerî vera kêmkerdişê heqdestê înan de çalakîya protestoyî pê ardî. Dimayê ci karkerê New England Tekstîl Sanayî fek karî ra verdayî. Rayîr ra şîyayîşêk pîl ê cinîyê ciwane de pankartê "Ma hem nan hem zî vilike wazenê" akerdî. No vatiş şîîrê "Nan û Vilike" yê James Oppenheîmî rê bî îlham. No têkoşno ke serra 1857î de dest pêkerd serra 1917î de Rûsyaye de açarîya rayîr ra şîyayîşê “Nan û Vilike’ ê cinîyê Rûsyaye yê vera şer û feqîrîye. 

 

Şoreşê teşrîna verêne û dimayê ci 

 

Endamê têkoşînê cinîye de dimayê şorişê teşrîna verêne 8ê Adare pêroyê Yewîya Sovyetan de sey roja têkoşînî ame pîrozkerdiş. Dimayê vilabîyayîşê Yewîya Sovyetan zî sey 8ê Adare ame pîrozkerdiş û sey roja tatîlê fermî dewam kerd. 

 

Her ke şî vila bî 

 

Serra 1962yî de Îngîlîstan de 19 sendîkayê ke 200 hezar cinîyan temsîl kerdêne, bi kardayoxan reyde pêkerdişê butçeya têduştî pê ame. Têgêrayîşê Rizgarîya Cinîyan serra 1960î de aver kewt û ekse ci femînîsmê verê cu (Îngilistan de sufrajetler) bi têkoşînê bindestan reye hempar têkoşîn da. 

 

NY qebûl kerd 

 

3ine Konferansê Cinîyan ê Mîyanneteweyî yê 1921î de Moskov de pê ame de qerar ame dayîş ke 8ê Adare de roja cinîyan bêra pîrozkerdiş. Mabenê serranê yewine û diyîne şerê dinya de vîrardişê 8ê Adare ame qedexekerdiş. Peynîya serra 60î de DYAye de ame pîrozkerdiş û bi hawayêkê xurt ame rojeve. NYye 66 serrî ra tepîya 8ê Adare Roja Cinîyan a Dinya qebûl kerd. 16ê Kanûna 1977î de 8ê Adare sey Roja Cinîyê Dinya qebûl kerd. 

 

Israrê azadîye de dewam keno 

 

Adirê xoverdayîşê azadîye ke yewine reye cinîyê New Yorkî tafînayî, a roje ra heta nika dewam keno û cinî îtîra, serewedarnayîş, xoverdayîş û têkoşînê co vera serdestîya camêrdî de berz kenê.