MERKEZÊ XEBERAN - Yew dejê şarê kurdî yê nîno xovîrrakerdiş û hema zî birîna ci derman nêbîya Qirkerdişê Geliyê Zîlane yo. 13ê Temmuze 1930î de 44 dewî ameyî veşnayîş û bi 10 hezaran kesî ameyî qetilkerdiş. Qirkerdişo ke ame kerdiş hema zî aqilan de gane yo.

 

Helwestê selahîyetdaran ê wextê Qirkerdişê Geliyê Zîlane de ameyo kerdiş, zîhnîyetêk qirker o ke ewro zî dewam keno. Hêzo ke dewlete rayra beno, neql kenê ke xêrcê tirkan waştiş, heq û huqûqê şarî çin o. Yê ke waştişê nê çî kenê zî yenê  qetilkerdiş û qirkerdiş ra derbaz benê. Qirkerdişê Geliyê Zîlane û qirkerdişê dimayê ci zî bi nê fehmî ameyî kerdiş.

 

Geliyê Zîlane mabêne qezayanê Erdîş û Giyadînê Wanî de ver bi koyanê Eledaxî ra derg beno. Gelîyêk hîra yo, mîyan ra çemê Zîlane derbaz beno û derûdorê çemî de zî 180 dewî estê. Metodê îdarekarîyê herême, verê ra heta nika eşîrî yo û xeylê eşîrê seke ademan, sîpikan, zîlan û hesenan serwer ê.

 

Dimayê ke serra 1926ine de Biroyê Heskê Têlî, Koyê Agirî de ciwîyeno û hemverê dewlete sere wedarneno. Rêxistina Xoybûnî ke Lubnan de ameye awankerdiş zî serra 1929ine de tewrê serewedaritişî bena. Xoybûn seba ke şerwanê bi hawayêkê vila şer kenê arêdo, Eşîra Berzencî ra Seyîd Resûl şirawenê Geliyê Zîlane. Seyîd Resûl, bi koma 400 kesan pê yena, ey reyde Erdîş kenê binê ablûqa. Dimayê pêrodayîşê demdergî serkêşî peyser şinê û derbazê Îranî benê. Nê ser de Derwîş Beg ê Erdîşî serpel bi, mufrezeyê xo gêno û Geliyê Zîlane ablûqa keno.

 

12ê Temmuza 1930î de Serekwezîrê Tirkîya yê ê wextî Îsmet Înonu bi nameyê “operasyonê pakkerdişî” fermanê Qirkerdişê Geliyê Zîlane da. 

 

Fermandarê Kolordîyê dewleta tirke  Salîh Paşa operasyon dano destpêkerdiş. Sewbîna Derwîş Bego ke Erdîş de serpel bi, ferman dano ke kesê binê cenazeyan de gane bimanê tut bo zî gerek yew bi yew bêrê kiştiş.

 

Bi rojan der û dorê ê cenazeyan de nobete gênê ke tu kes nêşêro serê ê cenazeyan û kesê ke bi hawayêkê binê cenazeyan de sax mendê zî kişenê. Yê ke birîndar bîyê û yê ke binê cenazeyan de gule rastê înan nêameyo û sax mendê, wexto ke hewl danê biremê, xeylê xo yenê kiştiş. La kêm bo zî binê cenazeyan de yê ke sax manenê zî estê. Ê zî bi serran dewlete ra remenê û xo niminenê. Yê ke kewenê destê dewlete yenê qetilkerdiş.  

 

Goreyê dayeyê dewlete yê fermî tewr tay 15 hezar, goreyê çimeyê herêmî 4-5 qat zêdeyêr kurdî ameyî qetilkerdiş. Mîyan de tutî, cinî, pîrî û kalî zî estbî.

 

Derheqê qirkerdişê ke Geliyê Zîlane de 16ê Temmuza 1930î rojnameyê fermî yê dewlete yê Rojnameyê Cumhuriyetî de wina ame neqlkerdiş: "Qilê koyê Agirî de dewê ke eşqîyan rê meymandarî kerdêne, bi temamî ameî veşnayîş û dewijî sewqê Erdîşî ameyî kerdiş. Hûmara eşqîyayê ke operasyonê Zîlane de ameyî îmhakerdiş, zêdeyêr 15 hezar kesî yê. Tenê vernîya mufrezeyêk de hezar kesî ameyî kiştiş. 5 eşqîyayê Geliyê Zîlane asê bî û teslîm bî. Şerê tîya bi rengêk pîl ame rayraberdiş û Geliyê Zîlane lepalep bi cesedan pirr bi."

 

Serekwezîrê ê wextî Îsmet Înonu zî 31ê Tebaxa 1930î de na eşkerayîye rojnameyê Mîlliyetî yê ê wextî rê da: "No welat de tenê heqê neteweyê tirkî esto ke heqê xo yê etnîkî û nijadî biwazo. Heqê kesêk bîn ê bi nê rengî çin o. Yê ke bi propagandayê bêesas xapiyayê, rayîrê xo şaş kerdê, tirkê rojhelatî yê."

 

Seba ke qirkerdişê înan bi pêro heqîqetê xo nêro fakerdiş, Geliyê Zîlane seke herêma qedexe îlan kenê. 20 serrî tu kes nêeşkeno bikewo na herême û esteyê merdanê xo wayîr vejîyê. Serra 1950 de serdemê hukmatê Menderes de qedexe wurzeno. La reyna nêverdenê kurdî şêrê ê dewan de bi ca bibê.

 

Serra 1978ine de Barajê Koçkopru ame viraştiş û beşêk pîl ê gorê komî binê awe de ameyî verdayîş. Herême destpêk de bi temamî bêmerdim ameye verdayîş, dima ra zî dest bi talankerdişê xoza ame kerdiş. Geliyê Zîlane ke daristaneêk xo yê xurt estbi û cayê bi hezaran tewirê heywanan bi, bi hedefê dewlete. Darê hezar serrî yê herême ameyî birnayîş. Heme ganeyê herême ameyî qetilkerdiş.

 

Sewbîna dewlete Zîlane de dest da serê herra şarî. serra 1980î de tirkê kirgiz û efgan uca ca kerd û polîtîkaya tirkkerdişî rayra berd. Kirgizan ra zî qorîcî awan kerd.

 

Polîtîkayê hemverê herême neqedîyayî û tewr peyîn waştî uca de Santralê Hîdroelektrîk (HES) viraznê. Şîrketê ke serra 2013ine de dest bi kar kerdibî, bi astengîya welatijan ame vindarnayîş. Serra 2014ine de reyke bîn dest bi viraştişê HESî ame kerdiş. roniştoxê herême dewa akerdibî û Daîreyê 6ine ê Heyetê Şêwirmendî viraştişê HESî vindarna. Labelê şîrket COVÎD-19î xo rê kerd firsed û newe ra dest bi kar kerd. HESo ke Gelîyê Zîlane yeno viraştiş, wedaritişê hiş û mezgê kurdan o.