AMED - Endama ÎPPNWyî doktore Gisela Pentekera ke derheqê çekanê kîmyewîyan de demê dergî yo cigêrayîş kena, tesîrê çekanê kîmyewîyan ercna, sewbîna delîlê şuxilnayîşê çekanê kîmyewîyan yê serê herêma Kurdistanî yê ÎPPNWyî ispat kerdê, pare kerd. Gisela bi taybetî zî demê tesîrê çekanê kîmyewîyan û pêardişan şîrove kerd û vat: “Lazim o Neteweyê Yewbîyayeyî bi hawayêke hîra bêrê reformkerdiş û bi hawayêke demokratîk seba heqê têduşt bêro awankerdiş.”

 

Dimayê ke serê Kurdistanî de çekê kîmyewî ameyî şuxilnayîş, serranê 90an ra tepya pêameyîşê Doktoranê Mîyanneteweyî yê seba Vernîgirewtişê Şerê Nukleerî (ÎPPNW) cigêrayîşê girîngî dayî destpêkerdiş. Bi taybetî hêrişê 17ê Nîsane de yê serê herêman de pawitişê Medyaye ameyê destpêkerdiş, nê çekê kîmyewî bêmabên ameyî şuxilnayîş û na sewîyeya de zî cigêrayîşê pêameyîşî virazyayî. ÎPPNWyî ê tewirê çekê kîmyewî yê seke “Çekê nuklerî yê taktîk, bombayê termobar, bombayê fosfor, bombayê gazê sinir” yê serê herême ameyê şuxilnayîş, îspat kerdî û delîlê xo pêşkêş kerdî.

 

Endama pêameyê doktore Gisela Penteker persê ma yê sey tesîrê çekê serê herêma Kurdistanî de ameyê şuxilnayîş çî yê? Key, senîn ameyê averşîyayîş û lazim o senîn asayîş bêro pêwîst girewtiş, cewab kerd. Gisela cewabê persan da;

 

Çekê kîmyewî reya ewil key ameyî şuxilnayîş?

 

Serranê 1914ine de seba Fransa hemkarê xo demêk kilm de bêtesîr verdo, gazê bi nameyê Xylobromide ke hêsiran varneno, reyna ewil şuxilna. Artêşa Alman zî cepheyê şerê rojawanê Belçîka de reya ewil serra 1915ine de gazê klor û serra 1917ine de zî gazê Fosgen û Hardal şuxilna.

 

Çeka nukleerî ya taktîkî çî ya?

 

Çeka nukleerî ya taktîkî, çekanê nukleerîyan ê stratejîk zêdeyêr bi bandor ke seba şuxilnayîşê înan de cuya serê erdê çin bikero hetê xeylêk kesan ra şuxilnayîşê rastîn yenê vînayîş. Çekê nukleerî yê taktîkî ke ci ra ‘sub-stratejîk’ zî yeno vatiş kêmêr dûr pernayîş, bi pêroyî wayîrê hêzêke teqîyayîşêk qijêr yan weçînaye yê û tewr bêtir ê. Seba şuxilnayîşê pêrodayîşan de yeno texmînkerdiş ke çekê nukleerî yê stratejîk yê sereke beno sebebê wêrankerdiş û lêşinîya sînorîn, ameyê viraştiş. Labelê çekê nukleerî yê taktîkî zî netîceyê ci yê wêranker estê, sey ke ma Hîroşîma û Nagazakî de dî. DYE çekanê xo yê nukleerî yê taktîkî newe kerda û Kanûna emsar ra versiyonê newe Ewropa de b ca kena. Rûsya heme çekanê xo yê nukleerî yê taktîkî depoyêk merkezî de sîstemê teslîmkerdişî de înan cîya pawena.

 

Bombayê Termo (bar) çî yê?

 

Bombaya Aerosol – bombaya vengîya – Fuel Air Explosive (FAE) ke ziwanê fekî ci ra ‘MOB’, ‘Dayîka pêro bombayan’ zî yena vatiş. Bombayê Thermobarîk teqîyayîşêk pîl û pêlêke şoke viraznenê û pey ci vengîyêke awan keno. Îspanya, Îngilîstan, Hîndîstan û Sûrîye de çekê termobarîk şuxilnayê û Sûrîye zî bi Rûsya reyde şerê mîyanên de bi eşkere hemverê sivîlan û sazgehê sivîlan şuxilnayê. Ê eşkenê nisbetê qijî bê û eşkenê çekê qij û roketeştiş û hem zî dronan bêrê eştiş. Seba nê 1983ine de Îspanya, Îngilîstan, Hîndîstan û Sûriye çekê termobarîk şuxilnayîne û Sûrîye de zî bi Rûsya reyde şerê mîyanên de bi eşkere hemverê sivîlan û sazgehê sivîl şuxilnayê. Ê eşkenê nisbetê qij bê û eşkenê çekê qij û roketeştox û hem zî teyareyê bêmerdimî bêrê eştiş û seba nê hetê terorîstan ra zî yenê şuxilnayîş, sey nimûneyê Libnanî 1983ine de û Balî 2002ine de serra 2007ine de DYAyî “dayika heme bombeyan” û Rûsyayî zî “pîyê heme bombeyan” ceribna. Ame muşahadekerdiş ke hêzê ci yê wêranker bi hêzê bombaya nukleerî reyde hevseng bi. Hemverê hedefê leşkerî caardişê bombayê termo qedexe nîyê. Serê qedexekerdişê hedefê sivîlan de xebata yena kerdiş.

 

Not;

 

Ganî bombeyê termalî bi bombeyê şewatî (wek napalm an fosfor) reyde nêrî têmîyankerdiş. Nê bi rayîrê pêlê şokî nê bi temamî pê rayîrê adirî xebetîyenî. Temsîlkaro tewr tewr naskerde serra 1942î de Unîversîteya Harvardî ya Dewletê Yewbîyaye de bepalm aver berdî. Propelek zaf adirin bi haletêk teqemenî yê adetî reyde teneke ya zî fîşekan mîyan de yenê cakerdiş û şuxulnayîş. Wexto ke teqemenî yeno teqnayîş, arûdû sey hewrî vila beno û oksîjeno ke hewa de yo vêşeno. Netîceyê gamêk şok û şewatêk wayîrê germîyêk zaf gird vejîyeno raşte. Taybetî seba şuxulnayîşê tunelan musaît o. Boya aye beno sebeb ke pişikê merdimî bivêşo û pişik biteqo zî. No zî beno sebebê mergêk xeniqîyayîşî (Hetê meslekî de teqayîşê winasî cayê karî yê sey xele, ocaxê komirî û tankere neftî yê vengî yenê zanayîş). Almanya Şerê Cîhanî yê Yewine de nê bombeyan ser de xebetîyayêne. No hetê DYA ra hîna zêde ame averberdiş û Vîyetnam de ame şuxulnayîş.”

 

Neteweyê Yewbîyaye serra 1980î vera şuxulnayîşê çekê şewatî yê serê hemwelatîyanê sivîlan û xozaye bi 3 Protokolan pêkerdişê çekan îmze kerd. Serra 2007î de zî Rûsya pêkerdiş tesdîq kerd.

 

Bombeyê Fosforî çina yî? 

 

Bombeyê şewatî yê fosfor û bi lastîk serê baregehan de vindenê û benê sebebê şewatanê kur. Boya nê bombeyî mabenê 5-10 rojan de bena sebebê mergî. Şerê Cîhanî yê Yewine de hetê Almanya û Îzgîlîzan ra, Şerê Cîhanî yê Diyîne de hetê hêzê Alman û Îngîlîzan ra, Hetê Rûsan ra Reqa de, hetê Iraqî ra xelisnayîşê Mûsilî de, hetê Tirkîya ra Rojawanî de û îhtîmal esto ke Rûsya serê Ukrayna de şunulnayî. Nimune, eşteyê ke nêvêşayî yê deryaye Deryaya Baltîkî de sey kehrîbaro sexte vejîyeno raşte. Wexto ke zuha benî zî şewatan virazenî, benê sebebê şewatanê giranan. Bombeyê fosforî sey çeke kîmyewî nînê hesibnayîş.”

 

Bombeyê gazê sînîrî çina yî?

 

Manaya tengî de gazê jehrin benê di kişim; Dayeyê zereyî de caardişê ajanê sînîr yê sey sarîn, soman, tabun û jehrê koma Novichokî, ke serranê 1970 û 1980an de hetê Yewîya Sovyetan ra ame averberdiş, eşkenê zirar bidî sînîr û mezgî. Sewbîna demêk kilm de benê sebebê mergî. Ajansê pulmonary – maddeye sey fosgene, klor ya zî diphosgene ke hewa de firenî bi xeniqnayîşî benê sebebê mergî. Ajanê şerê bi gonîn pê rayîrê xeniqnayîşî benê sebebê mergî. Mîyanê nê ajanan de zî hîdrojen, sîyanur, sîyanojen klorur, hîdrojen arsenur û hîdrojen sîyanur (Zyklon B) yenê dîyîş. Ajanê şerê çerm – şilavê ronî yê ke benê sebebê şewat û vêşnayîşî, acizbîyayîşê çiman rê rayîr akenî û eynî wextî de zirar danî rayîrê nefesî. Nimune gazê xerdelî, sewbîna gazê bi nameyê gazê bêtesrîverdayîş û sey gazê rondikrêjî yeno zanayîş. Yeno zanayîş ke merdiman nêmirneno la bêtesrî verdeno.

 

Yewna karkerêk ya şerê kîmyewî zî defoliant Agent Orange ya ke DY raya yewine Vîyetnam de serra 1965î de merheleyêk tewr zêde de şuxulna. Madeyê TCDD mîyanê dioksinan de jehro tewr gird o. Teratojen o û demêk derg hewa de maneno û keweno zincîrê sîndîrîmî. Heta ewro zî domanê Vîyetnamî de merheleyêk zêde de malformasyon (deformasyonêk zikmakî yê tora ya zî organan) de yeno dîyîş. Ame cigêrayîşkerdiş ke rîşamerdimwero komî û kêmanîyê sîstemê bedenî de zêdebîyayîş xo mojneno. Eke babete biba leşkerê Amerîka, no vînîkerdiş ameyî qebulkerdiş û telafîkerdiş. Sebebê tazmînatdayîşê mexduranê Vîyetnamî, şuxulnayîşê Agent Orange şerê kîmyewî nîyo û nê semedî ra binpaykerdişê huqûqê şerî yê mîyanneteweyî nêvîneno.

 

Şuxulnayîşê nê çekanê kîmyewîyan yê ke ma hûmartî tesîrêk senî xoza û cuye ser de virazenî? Yan zî kam cû pêkerdişê mîyanneteweyî bombeye nukleerî yê termobarîk, fosfor û gazê nervê yê taktîkî qedexe kenî?

 

Mîyanê pêkerdişê astengkerdişê vilabîyayîşê çeke nukleerî (1968) de qedexeyê ABDyî nêeşkabî çekê nukleerî bidî hemkaranê xo. Wexto ke pêkerdiş ame îmzekerdiş, Almanya û Hemkarê bînî yê NATOyî tedbîranê xo ardî ziwan ke pawitişê verî yê NATOyî do saxlem bimanî. No yeno manaya ‘parekerdişê nukleerî’.

 

Qanûnê Mîyanneteweyî 

 

Huqûqê mîyanneteweyî yê merdim  - Pêkerdişê Cenevre sewbîna protokolê pêvekî yê înan û pêkerdişê Lahayî bê ke ferq bikero mabenê leşker û sivîlan de çekê ke dej virazenî û xoza texrîb kenî sey sucê şerî ameyî qebulkerdiş û şuxulnayîşê înan bi hawayêk fermî ame qedexekerdiş.

 

Pêkaerdişê Vernîgirewtiş û Cezakerdişê Sucî Jenosîdî, Pêekrdişê tewri bi tewirî yê pawitişê heqê merdiman, Pêkerdişê serê cuye, Pêkerdişê Neteweyê Yewbîyaye, Pêkerdişê Çekê Bîyolojîkî 1972î de û Pêkerdişê Çekê Kîmyewî (CWC) Nîsan 1997, Pêkerdişê Qedexekerdişê Vernîgirewtişî, Berardiş, Depokerdiş û Şuxulnayîşê Çekê Kîmyewîyan de pêkerdişê muhîmî yî. Nê pêkerdişî do hetê Rêxistina Qedexekerdişê Çekê Kîmyewî (OPCW) ra bêrî taqîpkerdiş. No çimdarîya pêro nebatanê kîmyewî yê cîhanî yî ke kîmyewîyî eleqedar kenî yê ke 1-3 de ameyî arêdayîş kenî. Hedîseyan virazenî û şuxulnayîşî de kerdoxî eşkenê hetê pêkerdişan ra OPCWyî ra bêrî vatiş û dima ra brî raştkerdiş.

 

Ma senîn eşkenê xo û xoza nê çekanê kîmyawîyan ra bipawê? Gelo dermanê nê esto?

 

Demo ke IPPNW (Doktorê Mîyanneteweyî seba Vernîgirewtişê Şerê Nukleerî) ame awankerdiş, eşkerayîya doktoran nê bî: “Ma do nêeşkê hetkarîya şima bikerê” (rewşa şerê nukleerî de). No vatiş, seba xeylê çîyê ke cor de ameyê destnîşankerdiş derbaz benê. Yewin ke jehrîbîyayîşê Novichok xelas bîyo heta nika birêz Nawalny yo ke binê şert û mercê doktorî yê zaf giran de yo. Şert û mercê şerî de çekî kiştox ê û xêrcê hacetê pawitişê yê taybetî tu pawitişêk bîn çin o. Pakkerdişê herre dimaye caardişê Agent Orange gengaz o, la o zaf vay o û wext gêno.

 

Peymanê mîyanneteweyî yê girêdayeyê ke seba her kesî têduşt derbaz benê do girîng bê. Seba nê zî lazim o NY bi hawayêke hîra bêro reformkerdiş û bi hawayêke demokratîk seba wayîrê heqê têduşt bêro awankerdiş.