Oznur Deger

 

ANQARA - Adetê çapemenîya azade ya Kurdî de pêwa heme tahda û zordarîyan her tim heqîqet nuştê û domnenê. Sesserra 19ine ra heta nika  xeylêk reyan rojnameyî, kovarî, ajansî û qenalê TV tehdayan dir ameyê rî bi rî. 

 

Tarîxê nuştekî yê çapemenîya Kurdî xo resneno seserra 19ine. Çapemenîya Kurdî ke bi da-des rojname û kovarî xo aver visto, Zîwanê Kurdkî kerd hedefê xo, dimayê serrê 90yî polîtîkayê qetilkerdişî û vindîkerdişî yê hemverê Kurdan de vet werte û nasnameyê çapemenîya azade vet werte. Qetilkerdişê Mûsa Anterî û pey ra bi seyan rojnamegerî mîrasê ci dewr girewtî û adetê çapemenîya azade domnenê. Serrê 90yî de xeylêk rojnamegerî ameyî qetilkerdiş û vindîkerdiş. Rojê vîyarteyî de, 16ê Hezîrane de bi hukmê AKP-MHPyî 16 rojnamegerî Kurdî ameyî tepiştiş. 

 

Tepiştişê rojnamegeranê Kurdan tehda û şîdetê tarîxê Osmanî ra heta Komare û heta serrê 90yî yê hemverê çapemenîya azade ya Kurdî de ardî vîrê merdiman. Ma zî vizêrî ra heta ewro derheqê çapemenîya azade de dosyayêke hadre kerd. Di qismê diyîne yê dosyaya ma de, ma kovarê ke di tarîxê çapemenîya Kurdî de vejîyayê werte, vejenê vernî. 

 

Rojî Kûrd 

 

Rojî Kurd yewin kovara Kurdî ya bi serekîya ciwanê Kurdî ameya weşanayîş. Hûmara yewine ya kovare di 6ê Hezîrana 1913î de hetê Cemîyetê Kurd Talabe ra ameya weşanayîş. Mengêke de reyê  ameya vetiş û ziwanê ci bi Kurdkî û Osmankî bî. Bi pêroyî 4 hûmarî ameyê weşanayîş û hûmara peynî di 12ê Êlûla 1913î de ameya weşanayîş. 

 

Hetawî Kûrd  

 

Kovara Hetawî Kurd, sey dewamîya Rojî Kurdî, di 24ê Teşrîna Peyîne ya 1913î de Stenbol de ameya  vejênayîş. Dîrektorîya ci Hamzeyê Mususî kerd o û bi amancê rewşa Kurdî bigîrê dest ameya weşanayîş. 10 hûmarî ameyê çapkerdiş û di 1914î de weşanê xo peynî kerd.  

 

Jîn 

 

Kovara Jîn, di Teşrîna Peyîne ya 1918î de Stenbol de dest bi weşanî kerd. Di kovare de nuşteyê tewir bi tewirî ameyê weşanayîş. Babetê sey sîyasî, tarîxî, ziwanî, edebî, perwerdeyî û kulturî ca girewtê. Jîn girêdayeyê Cemîyetê Tealî yê Kurdî de ameya vejênayîş. Nîno zanayene çend hûmarî ameyê çapkerdiş labelê bi pêroyî 36 hebî ameyê bidestfînayîş. Hûmara peyîne di 2yê Teşrîna Peyîne ya 1919î de ameya weşênayîş.  

 

Hawar 

 

Yew weşanê muhîm ra ke yê çapemenîya Kurdî ya Kovara Hawarî ya. Hetê Celaddet Bedirxanî ra di 15ê Gulana 1932yî de Şam de ameya weşanayîş. Bi raste-rast weşanê ci nêame kerdiş, yewin weşanê Kurdkî yê bi tîpê Latînkî ameya nuştuş. Sewbîna tîpê Erebkî zî ameyê xebetnayîş. Kovare  20 rîpelî ra ameya ca 16 rîpelî bi Kurdkî û 4 zî  Franskî ameyê nuştuş. 57 hûmarê kovare ameyê weşanayîş û dimayê hûmara 23yî tena bi tîpê Latînkî ameyê xebetnayîş. Lehçeyê Kurdkî yê seke Sorankî û Kirmanckî (Zazakî) zî ameyê xebetnayîş. 

 

Kovara Hawarî di eynî wextî de roşanêkê zî dîyarîyê Şarê Kurdî kerd. Tarîxê destpêkerdişê weşanê Hawarî 15ê Gulane de sey 'Roşanê Ziwanî yê Kurdkî' yeno  pîrozkerdiş.  

 

Yewin kovara fermî ya Kurdkî: Ronahî 

 

Mîr Celaddet Elî Bedirxan di Şam de pêwa Hawarî, yewin kovara fermî ya Kurdkî Ronahî zî vet. Kovare di 1ê Nîsana 1942yî de dest bi weşanî kerd û tena ci de nuşteyê Kurdkî ca girewtî. Ronahî verî sey pêwayî Hawarî amî vejênayîş û dimayê padayîşê Hawarî weşanê ci dewam kerd. Heta hîrê serrî ameya çapkerdiş û heta 1945î 28 hûmarî ameyê çapkerdiş.  

 

Kovara Stêr 

 

Kovara Stêr hetê Dr. Kamuran Bedirxanî ra di 1943yî de Beyrût de ameya vejênayîş. Tena hîrê hûmarî ameyê vejênayîş û hûmara yewine di Kanûna 1943yî de, a diyîne di Sibata 1944î de, a hîrêyîn zî di 1945î de ameya weşanayîş. Reyna kovara Roja Nû zî di mabêne serrê 1943-1945î de ameya weşanayîş. 

 

Nûdem 

 

Kovara Nudem zî Stokcholm ê Swîsreyî de ameya çapkerdiş. Na kovare hetê xeylêk kesî ra sey Hawarî ya diyîne yena namekerdiş. Hûmara yewine di 1992yî de Stockholm de ameya vejênayîş. Heta 2001î dewam kerd û 40 hûmarî  vetê. 

 

Xeynê nê kovaran xeylêk kovarê bînî zî Swîsre de  ameyê çapkerdiş. Nê kovarî zî:

 

Rabûn (1975), Pale (1978), Kulîlk (1980) Muzîk û Huner (1980), Berbang (1982), Mamosteyê Kurd (1985), Kurdistan Press (1986), Çarçira (1986), Wate (1987), Berhem (1988), Bergeh (1989), Çira (1995), Dugir (1995), Helwest (1995) û Vate (1997). 

 

Tîrêj 

 

Kovara Tîrêjî zî verîyê derbeyê 12ê Êlûle de bi pêroyîn Kurdkî bî û di 1979î de Îzmîr de dest bi weşanî kerd, tena 4 hûmarî ameyê çapkerdiş.  

 

Rewşen 

 

Kovara Rewşen zî Stenbol de di 1992yî de bi Kurdkî-Tirkî dest bi weşanî kerd û hetê Merkezê Kulturê Mezopotamyayî ra heta serra 1996î ameya weşanayîş. Dima ra Kovara Jîyana Rewşen a ke xeynê çend hûmarî ci, bi pêroyî Kurdkî bîyê, 52 hûmarî ameyê weşanayîş. Dimayê padayîşê ci, di 2002yî de Rewşen-Name zî hîrê hûmarî ameyê çapkerdiş. 

 

Heto bîn ra zî kovara Zend, hetê Enstîtuya Kurdî ya Stenbolî ra ameya vejênayîş û weşanê xo domnena. 

 

Meşte: Bi adetê çapemenîya azade de wexto newe