ÎDIR - Hetê ÎqAîr ra raporê Lêşinîya Hewayî yê Dinya yê 2021î de ame weşênayîş û goreyê raporê Tirkîya hetê lêşinîya hewayî de bîyo welatê 46in û Îdir zî şaristanê ke hewayê ci tewr lêşin yê Ewropa ame eşkerakerdiş.

 

Hetê şîrketî yê teknolojîyê kalîteyê hewayî yê merkezê ci Swîsreyî  de yo ÎqAîr, Raporê Lêşinîyê Hewayî yê Dinya yê 2021î, di menga Nîsane de weşêna û no rapor 107 welatî, 6 hezar û 475 şaristanî vîneno. Anqara 54in paytexto tewr lêşin ê dinya ame erjnayîş û Îdir zî şaristano tewr lêşin ê Ewropayî ame eşkerakerdiş.

 

Îdir de lêşinî ya hewayî 5 serrî yo kronîk bîyo

Goreyê raporo ke Tirkîya zî di mintiqayê Ewropayî de ameyo erjnayîş, Îdir de mengê zimistanî de rojêke derbas kerdê yeno manaya antişê 40 cixarayî. Goreyê doneyê Wezareta Şaristanê Derdorî lêşinî ya hewayê Îdirî de no 5 serrî yo kronîk bîyo.

 

Sekretera Platformê Derdorî yê Mintiqayê  Rojhelatê Anatolyayî (DOGÇEP) Arzû Dînçer sebebê lêşinî ya hewayî yê Îdirî  de ajansê ma rê erjna.

 

'Vera barajan  problemê awe yenê ciwîyayîş'

 

Arzûye da zanayene ke Îdir ke her çar hetê xo bi koyanê berzî dorpişteyo, pêwa nê hewayê bejî wayîrê xusûsîyêke mîkroklîmayî yo û wina vat: "Şaristan bi no hewayê xo yo germin û herdê xo yo zengîn şibîyeno Çûkûrovayî. Dimayê berajo ke serê Çemê Arasî  de ame viraştiş  problemî ameyê ciwîyayîş. Îdir bi reqimê xo yo 800 metreyî goreyê mintiqa çale de maneno û di serrê peynî de şaristano tewr lîşinî yê welatî ame vînayîş."

 

'Talûkeyê santralê nukleerî'

 

Arzûye dîyar kerd ke nizdîbîyayîşê şaristanî yê nukleerî zî rayîrê verê talûkeyanê pîlî akeno û wina ci de şî: "Santralê Nukleerê Matsamorî ke rayîr verê lîşinî ya hewayî û radyasonî rê akeno de 30 km dûrî yê  Îdirî yo. Santralê girêdayeyê Ermenîstanî yo ganî bêro padayîş û bi serrano no yeno munaqaşekerdiş. Pêwa nê qerar ame girewtiş ke heta 2026î fealîyet bikero. A tewr xirabe zî na mintiqa, mintiqaya  herdlerzî de ca gêna. Xeylêk derdorpawiteyî reaksîyon mojnenê nînan. Pêwa nê, nê şaristanî de  nêweşîyê seke kansêrî, kaoh û astimî zêdeyêrî yenê vînayîş."

"Lîşinî ya hewayî nêbedilîyena'

 

Arzûye qal kerd ke welatijê Îdirî ke bi serran o komir û kolî veşinayê 2017î de derbasê xazê xozayî bîyo û nê çî qal kerdî: "Xebetnayîşê xazî zî di sewîyeyê lîşinî ya hewayî de çîyêke nêdilnayo. Sebebê na  lîşinîyî komirê hetê sazgeyê hetkarîya komele de yeno vilakerdişî yo. Vera mengê zimistanî şîdet derbas beno problemê germinî yenê ciwîyayîş. Pêwa îmkanê enerjîya pake sotemenîyê fosilî (sil)yenê veşinayîş. Bi xusûsî zî mengê zimistanî de tutî û kalî û pîrî di hetê hilmgirewtişî de  probleman ciwîyenê. Sebebê problemê şaristanî madeyê partîkul ê. Nê madeyî seba weşîyîya merdiman bi talûke yê gorêyê pîlîya înan PM 10 yan zî PM 2,5 yenê naskerdiş. Îdir hetê sanayî de aver nêkewto.  Di eynî wextî de nufûs zî zêde nîyo. La pêwa na lîşinîya madeyê partîkulî zêde ya. Sebebê nê zî hinî vera cayê Îdirî yo. Bi xusûsî zî mengê hamnanî û zimistanî de hetê cîyayîya vayî ra gêno. Bi tesîrê Vayê Rojawanî ra yeno, hewayo lîşin ro Koyê Agirî keweno. Yanî Koyê Agirî beno cepe.  Netîceyê nê de herinda hewayê lîşinî vila beno seke betanîyêke serê şaristanê de pêşeno."

 

'Ma newe ra seba enerjîyê pakî xebetênê'

 

Arzûye peynîyê qiseyanê xo de dîyar kerd ke seba ke nê sotemenîyî benê sebebê lêşinîyî bêrê kemîkerdiş serê wareardişê enerjîyê alternatîfî de xebetênê û vat; santralê nukleerê awe, herd û hewayî lîşin kenê.