Habîbe Eren

 

STENBOL - Multecîyê semedê şerê Sûrîye welatê xo terk kerdî, welatê ke manenê 10 serrî yo têkoşînê cuye danê. Yew welatê ke tewr zêde multecîyê Sûrîye ci de yê Tirkîya û semedê tecawuz, şîdet, binpaykerdişî cuya înan tewr zehmet beno.

 

Sûrîye de 2011 de semedê şerê ame ciwîyene, multecî mecbûr mendî welatê xo terk bikerê û welatê ke tewr zêde ca bî zî Tirkîya bi. 10 serran de multecî welatê ke bi ca bî rastê xeylêk binpaykerdişê heqan ameyî.

 

Bîrînê multecîyan dimayê şerî hema nêameyê dermankerdene û rastê her tewirê binpaykerdişan, vatişê nefretî, şîdetî yenê. Goreyê raporê ÎHDyî yê serra 2020ine yê ‘2020ine de binpaykerdişê heqan yê hemverê multecîyan', multecî yê ÎHDyî ameyê kerdiş de tewr zêde, waştişê pawitişê mîyanneteweyî, binpaykerdişê qedexeyê peyserşawitî, waştişê starbîyayîşê Tirkîye, îşkence û binpaykerdiş û sewbîna. Heto bîn ra wina betalî, binpaykerdişê perwerde, îstîsmarê cinsî, binpaykerdişê heqê xebate, binpaykerdişê heqê geyrî vejêno vernî.  

 

Hûmara multecîyê Sûrîye

 

Tirkîya de multecîyî binê qeydî de 31ê Adara 2021 dima, goreyê menga verê 9 hezar û 421 zêde bîyo û bi pêroyî bîyo 3 mîlyon û 665 hezar û 946. Mîlyonêk û 737 hezar û 502 tutî mabêne 0-18ine de yê. Hûmara Sûrîyeyî kampan de ciwîyenê zî 13ê Çeleyî 2021ine dima ra 58 hezar û 752 ame eşkerakerdene.

 

Tecawuz û îstîsmar

 

Derheqê serebûtê tecawuzî hemverê cinîyê Sûrîye de dayeyêk fermî çin o. Xeylê tecawuzî kampê AFADî yê girêdayê wezaretê karê zereyî yenê ciwîyayîş. Verê zî amebi rojeve ke nê kampan de cinîyan kenê torra fuhuşî. Sewbîna tutê multecîyan, caardişê ke tewr zêde yenê rî bi rî îstîsmaro cinsî yo.

 

Hêrişê nefretî 

 

Goreyê raporê ÎHDyî 2020ine de 4 multecî hêrişê nefretî de dinyaya xo bedilnayî.

 

Îşkence û caardişê xirab 

 

Goreyê raporê ÎHDyî de serrêke de 18 multecî, destbendkerdiş de rastê îşkence û caardişê nêbaş, 6 multecî zî netîceyê îşkenceyê hêzê asayîşî de dinyaya xo bedilnayê.

 

Tutê vînîbîyaye

 

Goreyê dayeyê Îradeyê Koçberî yê Wezaretê Karê Zerrî ya serra 2021ê hûmara multecîyê Sûrîye yê mabêne emrê 10-18yî de 660 hezar o. Hîrê ra yew karê cîya de xebityenê. Goreyê dayeyê 300 hezar tutî bêwayîr ê, 30 hezar tena Stenbol de ciwîyenê.

 

Cînayetê karî 

 

Goreyê raporê Asayîşê Karî û Weşîya Karker (ÎSÎG) ê serra 2020ine, 110 karkerê multecî dinyaya xo bedilnaye û înan ra 48 Sûrîye yo.

 

Bêstatubîyayîşê cinîyê multecîyan 

 

Sewbîna multecîyê semedê feqîrî û bêstatûbîyayîşî, hêzê erjan ê kar yeno vînayene. Xeylêk sey karkerê mewsîmî, tekstîlî de xebityenê. Cinîyê multecî heqê perwerdeyî, weşî, xebate, zewac, destveradayîşî de zî probleman ciwîyenê.

 

Serebûtê desteştişî û tecawuzî de nêeşkenê muracat bikerê  

 

Sewbîna rewşê desteştiş û tecawuzî de cinîyê multecî yê ke muracat kenê û netîceyêke nêgînê zî semedê endîşeyî muracat nêkenê, çapemenîye de sey ‘objeyê cinsî' yenê pêşkêşkerdene. Rolêke bîn ê çapemenî oyo ke serebûtê desteştiş û tecawuzî meşrû kenê û serebût sey îdia yenê dayene û şikdar yenê pawitene.

 

Temmuza 2017 de tecawuzê Emanî Al-Rahmun amebi kerdene û bi tutê xo dir amebî qetilkerdene. Nê serebûtî zî sînorê şîdetî hemverê cinîyan nîşan dabi. 

 

Pêkerdişê Stenbolî û rolê çapemenî

 

Pêkerdişê Stenbolî yo ke hetê serekkomar ra ame feshkerdene û her madeyê ci cinîyan pawitêne, berpirsyarîyê girîng dano serê milê dewletê hetgir ke vernîya ziwanê çapemenîye ke şîdet meşrû keno, bigîto. 17ine madeyê pêkerdişî wina yo:

 

1- Welatê paştgirî babeta  çapemenî vernîya şidetê serê cinîyan bigîro û rêzdarîya qey cinîyan zêde kero do polîtîkayan virazo, bica bîyaro û nê babetan de seba ke klavuzî bêrê amadekerdene û standardanê xo virazo do tewrbîyayîşî teşwîq bikero.  

 

2- Hetgirî, bi aktorê sektorê taybetî dir hemkarî de, mîyanê tut, dayîk û pî û perwerdekaran de semedê ke vera derûdorê neqlkerdişî û zanayîşê ke şîdet û cins pêhewêneno, bipawo do metodê xo aver bero û vila bikero.