Antropologe Derya Aydin: Polîtîkayê Îsraîlî û Tirkîyayî hemverê merdeyan de seyyewbînî yê  

2022-05-28 09:26:43


	 

	 

	Derya Ren 

	 

	AMED - Endama Înîsîyatîfê Edaletî û Rûmetîya  Hemverê Merdan de Antropologe Derya Aydin dîyar kerd ke hêrişê hemverê cenazeya Aysel Dogane ya Dêrsimî de û hemverê cenazeya rojnamegere Şîrîn Ebû Akîle ya Îsraîlî de seyyewbînanê û vat: "Îsraîl bi kamcîn amancê hêrişê cenazeyê Fîlîstînîyan keno, eynî çîyî zî Tirkîya hemverê cenazeyê Kurdan de kena." 

	 

	Tirkîya de û şaristananê Kurdistanî de hemverê cenaze û goristanan de şîdetê tewir bi tewirî yenê kerdiş û duştê nînan de têkoşînê keyeyan û rêxistinê heqê merdiman domnenê. Akademîsyenî, rojnamegerî, nuştoxî, huqûqnasî û pawitoxê heqî ameyî têhet û Înîsîyatîfê Edaletî ya Rûmetîya Hemverê Merdan de awan kerdî. Înîsîyatîfî derheqê şîdetê hemverê merdeyan de xebatan ca anê. 

	 

	Rojê vîyarteyî de rojnamegere Şîrîn Ebû Akîl, hetê polîsê Îsraîlî ra amî qetilkerdiş. Polîsê Îsraîlî hêrişê cenaze kerdbî û demêk derg de nêverda bêro definkerdiş. Sîyasetmedara Kurde Aysel Dogane ya ke 11ê Gulane de ciwîya xo bedilnabi, do Dêrsimî de biameyêne definkerdiş, la çîyê hemverê cenazeya Şîrîne de ameyî kerdiş, hemverê cenazeya Aysele de zî ameyî kerdiş. Polîsan xaz eşt girseyî, awa şîdetîn eştî û xeylêk kesî birîndar bîyî. Cenazeya Aysele hetê polîsan ra amî remnayîş û bi tewirbîyayîşê kêmî kesî amebî definkerdiş. 

	 

	Endama Înîsîyatîfê Edaletî û Rûmetîya Hemverê Merdeyan de Antropologe Derya Aydin derheqê babete de qisey kerd. 

	 

	'Şîdet newe nîyo' 

	 

	Derya bale ante serê awankerdişê înîsîyatîfî û wina vat: "Serrêke verî înîsîyatîf ame awankerdiş. Tirkîya de şîdetê hemverê cenazeyan newe nîyê. Serranê 90yî de zêdeyêr bî. Verîyê ci zî hemverê cenazeyê Armenîyan de şîdetêke cidî bîbî. Bi prosesê çareserîyî dir şîdetê hemverê merdeyan de kemî bî. La dimayê 2015î ra pey reyna Kurdistan de zêde bî. Di serrê 90yî de kes nêeşkabî tewirê cenazeyan bibo. Vera şîdetêke tehdayî bîbî. Di serrê 2000î de MEBYA-DER, ÎHD pawitoxê heqî û huqûqnasan xebatê cîyayî kerdî. Xeylêk goristanê komî şaristananê cîyayî ra vejîyayî werte. Şîdeto tewr tehdayî di serrê 2015î de ame ciwîyayîş. Gorî ameyî texrîbkerdiş û bombavarankerdiş. 2016î de nê hêrişî vejîyayî sewîyeyê tewr corî. Cizîrî de tewr xirab ame ciwîyayîş. Cenazeya dadîya Tayîbete bi rojan kuçeyan de mende. Cenazeya Hecî Lokman Bîrlîkî pey wesayîtê zirxî ra ame kaşkerdiş. Cenazeyî bi kargoyan ameyî şawitiş. Hêrişê dadîya Hatûn Tugluke kerdî. Bedlîs de Goristanê Xerzanî ra nizdîyê 300 cenazeyî ameyî vetiş û berdî Stenbol. Di prosesêke winayîn de; pawitoxê heqî, akademîsyenî, rojnamegerî,  huqûqnasî ameyî têhet û munaqaşe kerdî." 

	 

	'Tewr zêde cinî hedef yenê girewtiş' 

	 

	Derya dîyar kerd ke seba nê babetan vejê werte û ameyê têhet û wina dergî da qiseyanê xo: "Merdimê ke wayîr ro cenazeyanê xo vejîyenê rastê hêrişan yenê. Pêwa destnêdayîşê parlementeran estê, nêverdenê ê zî tewirê cenazeyan bibê. Derheqê înan de fezlekeyî yenê hadrekerdiş. Ma di panelan de şîdetê hemverê merdan de yê xeylêk munaqaşeyî kerdî. Di netîceyê cigêrayîş û munaqaşeyê ameyê kerdiş de vejîya werte ke şîdetê hemverê merdan de tewr zêde cinîyî hedef yenê girewtiş." 

	 

	'Merg tesîrêko pîl serê komele de keno' 

	 

	Derya beyanat kerd ke mergî tesîrêko pîl serê komelî de keno û di na babete de zî wina ard ziwan: "Merg babeta xeylêk wareyan a. Coka merg sey bawerîyêke yena vînayîş. Rojê vîyarteyî ra heta ewro yeno zanayene ke merg tesîrêko pîl serê komelan de keno.  Fînak, tarîxnasê Fransî Fustel de Coulanges, vano kulturê mergî di awanbîyayîşê şaristanê Antîk û Romayî de cayêke muhîm gêno. Seba tesîrê mergî yê serê komele de bêrê derbaskerdiş hinî rîtuelî estê. La wexto mergê polîtîkî benê babeta vatişî, ma vînenê tesîrêke hema zafêr pîlî serê komele de virazênê." 

	 

	'Hêrişî tesaduf nîyê' 

	 

	Derya qiseyanê xo de wina dewam kerd: "Hêrişê hemverê merdan de tesaduf nîyê. Coka bi tertîbat û polîtîkayêke yenê ca. Di akademîyan de zî babetêka xeylêk yena munaqaşekerdişî ya. Îfadeyê Nekropolîtîkî yenê xebetnayîşî. Ma hemverê xo de îqtîdarîyê Nekroyî vînenê. Michel Foucault seba dewlete ya moderne konseptê 'Bîo îqtîdarî' ard ca. Ameyê vatiş dewlete hewl dayêne welatijan bido ciwîyayîş, bikero binê kontrolî. La îqtîdarê nika polîtîkayê kiştişî ca ano û no Kurdistan de zî zaf zêde yeno vînayîş. Goristanî cayê ke hişî ci de yenê nimitişî yê. Xebatê ke ma kerdî de ma eşkenê nizdîyîya ekonomî, komelkî û îktîsadî çareser bikerê. Wexto kesêke mireno, tena beden nîno definkerdiş. Bedenî dir zî hişêke zî yeno definkerdiş. Merdimê dinyaya xo bedilnenê, xo pey ra çîyêke verdenê. Nê îmgeyî  yenê vîrameyîş. Vera nê mabênê merdeyî û îmgeyî de têkilîyêke esta. Gerîllayê ke di lejkerdişî de ciwîya xo bedilnayê, nasnameyê înan ê sîyasî estê. Vera nê zî wazenê tesîrê nasnameyê sîyasî bêrê şiknayîş. Wazenê bedenê merdeyî bê erj bikerê û texrîp bikerê. Bi texrîbkerdişê goran wazenê hiş çinî bikerê." 

	 

	'Şîdetê hemverê merdeyî, girêdayeyê şîdetê hemverê ganîyî de yê' 

	 

	Derya dîyar kerd ke Tirkîya de şîdetê  serê merdeyan de girêdayeyê şîdetê serê ganîyîyan de yo  û wina vat: "Nê çîyêke newe nîyê û tena  Tirkîya de nînê ca. Îqtîdarî sînorê şîdetî bi şîdetê hemverê şarî, muxalîfî û merdeyan de aver fînenê. Pêwa nê sîyaset bimro, sîyasetê neyarîyî yo. Kurdistan de merdeyî tesîrêke cidî serê polîtîkayî de kerdî. Cayê gorê Şêx Seîdî, Seyîd Rizayî û Seîdê Kurdîyî nîno zanayîş û no bi tewirêke cidî di hişê şarî de ca girewto. Nê merdiman têkoşînê pîlî dayê û hetê dewlete ra ameyê qetilkerdiş. Derheqê şîdetê hemverê merdeyan de bi seyan fînakî estê." 

	 

	Derya bale ante serê nizdîbîyayîşê Îsraîlî yê hemverê cenazeyanê Fîlîstînîyan de zî û wina dewam kerd: "Ez Îsraîl de Tel Avîv de bîya. Ez şîya şaristanê cîyayî zî, îmkanê mi virazîya ke ez bi Fîlîstînijan dir zî qal bikerî. Komeleya ke ez ci de xebetîyayêne Komeleya Zoxrotî bî. Bi Îbrankî Zoxrot ameyê manaya vîrfînayîşî. Tena Fîlîstînî ney, Yahûdî, Xirîstîyanî û Erebî zî bîbî. Komeleyî derheqê kesê barkerdan de xebatî kerdêne. Îsraîl de polîtîkayê qirkerdişî yê hişî ameyê ciwîyayîş. Seke yeno zanayene her cayê dinya ra Yahûdî şîbî Îsraîl. Heta Kurdistan ra zî Yahûdî şîbî Îsraîl, estê. Mi înan dir pêvînayîş kerd. Yahûdîyê ke koçê Îsraîlî kerdê cayêke Fîlîstînijî ci de yê, ca nêkerdî û înan cayê newe awan kerdê. Coka têkilîya cayî hişî dir xeylêk xurt a." 

	 

	'Amancî seyyewbînan ê' 

	 

	Derya bale ante serê hêrişê Îsraîlî yê hemverê cenazeya rojnamegere Şîrîn Ebû Akîle û no erjnayîş kerd: "Tecrûbe û amancî manenê yewbînan. Hişê Kurdistanî û Fîlîstînî hewl yeno dayîş ke bêro çinîkerdiş. Mînak, Hesenkeyf de tarîx ame çinîkerdiş. Şinê xelate wazenê uca de nasnameyêke newe tayîn bikerê. Ma vîna ke hêrişê hemverê cenazeya Aysel Dogane, manena hêrişê ke Îsraîl de ameyê vînayîş. Çapemenîya Tirkîya bi verhîrayî ca da hêrişê hemverê cenazeya Şîrîn Ebû Akîle. La roja bîne cenazeya Aysel Dogane ra vatî 'Cenazeya Terorîste'. Amancê Îsraîlî yê hemverê cenazeyan de çi bo, ê Tirkîyayî yê hemverê Kurdan de zî o yo." 

	 

	'Xebatê ma do bidomê' 

	 

	Derya di peynîyê qiseyanê xo de xebatê înîsîyatîfî yê wextê averî ardî ziwan: "Ma do xebatê xo bidomnê. Ma do hêrişê hemverê cenazeyê hetê cîya de zî bîyarê rojeve. Şîdetê hemverê merdeyan de nêbeno bêro qebûlkerdiş. Keyeyê duştê şîdetî de serê merdeyan de sere wedarenê sûcdar û vergumanî yenê vînayîş. Ma do vernîyê înan akerê ke bi asanî qisey bikerê. Payîzî de ma do konferansêke pîl bîyarê ca. Ma munaqaşe û xebatê xo yê derheqê wexto aver de fînenê. Ma hewl danê ke sûcê yenê kerdiş, bikerê binê qeydan. Ma xebetênê, xebatê bi belge û arşîvî bikerê. Nê prosesî de şîdetê serê merdeyan de meşrû ameyê vînayîş de, beno huqûq bêro ca. Heme hetî eşkenê nê sey vengî bigîrê dest."