'Pandemî de şîdetê serê cinîyan tewr zêde bi' 

2021-05-10 09:02:20


	 

	Marta Somek

	 

	STENBOL - Tevgerê Cinîyan ê Azadan (TJA) Tulay Guler û Weqfê Stargehê Cinîyan ê Mor Çatiyî Psîkolog Asli Yukçu derheqê pandemî de şîdetê serê cinîyan de ercnayîş kerdî.

	 

	Kiştişê cinîyan û şîdetê serê cinîyan ke roj bi roje zêde beno, dimayê pandemîyî tewr zêde bi. Hema hema her roje hîrê cinî hetê camêrdan ra yenê qetilkerdene. Pêwa pêro vengdayîşî 2020ine de camêrdan 300 cinî qetil kerd û 171 cinîyan zî bi guman dinyaya xo bedilnayî.

	 

	Bi pandemîyî dir goreyê dayeyê ke ameyî parakerdene 2021 de kiştişê cinîyan dewam kerd. Menga çeleyî 2021 de 23 cinî ameyî qetilkerdene, 14 tenî bi guman dinyaya xo bedilnayî. Sibate de 28 cinî ameyî qetilkerdene, 12 tenî biguman dinyaya xo bedilnayî. Adare de 28 cinî ameyî qetilkerdene, 19 tenî zî biguman dinyaya xo bedilnayî. Nîsane de zî 16 cinî ameyî qetilkerdene û 14 cinî bi guman dinyaya xo bedilnayî.

	 

	Tevgerê Cinîyan ê Azadan (TJA) Tulay Guler û  Weqfê Stargehê Cinîyan ê Mor Çatiyî Psîkolog Asli Yukçu derheqê prosesê pandemî de şîdetê ke serê cinîyan de zêde bîyo û derheqê paştdayîşî de ercnayîş kerdî.

	 

	'Xeylêk cinîyan muracat kerd'

	 

	Tulaye dîyar kerd ke şîdetê serê cinîyan bi pandemî dir se ra 43 zêde bîyo û nê prosesî de xeylêk cinî bi telefon TJAyî geyrayê û waştişê paştdayîşî kerdê. Tulaye wina vat: "Ma îfadeyê cinîyan esas girewt û ercnayîş kerd. Semedê paştdayîşê psîkolojîk, ekonomîk û manevî ma pêro îmkanî seferber kerdî."

	 

	‘Dewlete qanûnê xo zî bi ca nêana'

	 

	Tulaye qiseykerdişê xo wina dewam kerd: "Heta zîhnîyetê serdest ê camêrdan nêvuryo, do şîdet, tacîz, tecawuz peynî nêbo. Gelo senî mêrdeyî eşkenê; cinî, dayîk, waye xo bikişê, no qirkerdişêko cinîyan ê sîstemîtîk o. No krîzê sîyasî û ekonomî xoser nêyo. Semedê merdim problemê giran ciwîyenê. Her roje întîharî benê. Kiştoxî ceza  nêgênê, cezayê înan yenê kêmkerdene. Cil û belgan danê xo ra, kravatan girê danê û semedê nê serbest vera danê. Yanî dewlete qanûnê xo zî bi ca nêana."

	 

	'Ma fek têkoşîn ra vera nêdanê'

	 

	Tulaye wina vat: "Cinîyê Kurdî veng dayî hetkarîya ke TJAyî kerdî. Taxê qijî de şîdet cinîyan yeno kerdene. Ma hewl danê ke bibê cewab. Bi taybetî herême de polîtîkayê şerê taybet yenê kerdene û hemverê cinîyê Kurdî şîdet zêde beno, desteştiş û tecawuz yeno kerdene. Nimûne; gumanbarê Îpek Er ya Êlihije, Gulîstan Doku ya Dêrsim de bîye û cinîyê bînî mîyanê ma de gêrenê. Cipersayîşêk çin o, muhakemekerdiş çin o. No zî helwestê serdest yê camêrdan mojneno ra."

	 

	‘2020ine ma bi 3 hezar û 936 cinîyan dir pêvînayîş kerd'

	 

	Weqfê Stargehê Cinîyan ê Mor Çatiyî psîkolog Asli Yukçu zî derheqê tesîrê pandemîyê serê xebatê Mor Çati de wina vat: "2020ine de bi pêroyî ma bi 3 hezar û 936 cinîyan dir pêvînayîş kerd. Destpêkê pandemî de ame vatene ke cayê tewr bi asayîş keyeyî yê. La çi heyf, cinî bi şîdetî dir rî bi rî ameyî verdayene. Pandemî de şîdet zêde bi. Semedo ke pandemî de xeylêk cinî bi metodê cîya muracatê Mor Çati kerdî. Menga Adara 2020ine de ma muracatê ke ameyî kerdene, pêvînayîşê înan rî bi rî kerdî. Bi maîlî muracatî ameyî kerdene. Hema zî muracatî yenê kerdene. Cinîyê ke muracat kenê, bi kombîyayîşê onlîne yenê têhet. Ma hewl da ke ma heme muracatan bigîrê û bê cewab nêverdê. Hetê cinîyê ciwanan zî muracatî zêde virazîyayî. Cinîyê ke şarsitanê cîya de perwerde vînayene, semedê pandemî agêrayî verê keyeyê xo û semedê şîdetê fîzîkî, ekonomî û psîkolojîk muracat kerdî. Bêguman no reyke de nêvejîya werte. La bi tesîrê pandemîyî dir cinîyê ciwanî yê ke agêrenê keye, bêguman agêrenê cayê ke şîdet ci de zêde yo. Cinî rastê binpaykerdişê nêbaş yenê. Şîdet înan rê yeno kerdene û nêeşkenê xo biresê cayêk, muracatê Mor Çati kenê. Her rewşe de ganî ma heqê xo bizanê û ma çarçewaya qanûnê 6284ine de rayîr danê verê cinîyan."

	 

	'Semedê stargehan qebûl nêkenê'

	 

	Asliye vat, cinîyê ke muracatê hêzê asayîşî kenê cewabê, ‘stargehan de ca çin o' înan rê yeno dayene û semedê pandemî stargehan de înan qebûl nêkenê û vat: "Yanî qebûlkerdişê waştişê cinîyan înstiyatîfê kesan rê mendo. Wezaret û hêzê asayîşî mecbûr ê waştişê cinîyan biresnê cayê ke lazim o. nMa paştdayîş danê cinîyan ke bi israr waştişê xo bîyarê ziwan."